नेपालमा वन डढेलोले ५ सय मिलियन टन कार्बन र जैविक विविधतामा खतरा

• क्षितिज दाहाल

इन्फर्मेशन जियोग्राफी मा प्रकाशित अध्ययनले देखाउँछ कि नेपालका जंगलहरू जलवायु परिवर्तनका कारण बढ्दो वन डढेलोको गम्भीर जोखिममा छन्। अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिकहरूको टोलीद्वारा सञ्चालित यस अनुसन्धानले अनुमान गरे अनुसार यदि डढेलोको जोखिम नियन्त्रण गरिएन भने  170 मिलियन टन माटो कार्बन र 325 मिलियन टन काठ कार्बन वातावरणमा मुक्त हुन सक्छ। यसले जलवायु चुनौतीलाई थप गम्भीर बनाउनेछ।

बढ्दो संकट

अध्ययन अनुसार  नेपालका दक्षिणी प्रदेशहरू—लुम्बिनी, मधेश, र सुदूरपश्चिम—सबैभन्दा उच्च वन डढेलो जोखिममा छन्। नेपालका २० मध्ये ६ वटा संरक्षित क्षेत्रहरू, जस्तै चितवन र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज, चरम खतरा सामना गरिरहेका छन्, जसले दुर्लभ वन्यजन्तुहरू—बंगाल बाघ, एक सिंगे गैँडा, र जङ्गली हात्तीलाई जोखिममा पार्छ। साथै, काठमाडौँलगायतका प्रमुख सहरहरूको हावाको गुणस्तर झन् बिग्रिन सक्छ।

नेपालमा वन डढेलोको सुरुवात भै सकेकाे छ। हालैको तथ्याङ्क अनुसार, ५३ जिल्लाका ४३६ स्थानमा वन डढेलो लागिरहेको छ।  यसकाे खतरा अप्रिल तथा मे महिनामा उच्च बिन्दुमा पुग्छ। “लस एन्जलसजस्तै, नेपाल पनि कार्बन-तापमानको दुष्चक्रमा फसेको छ,” प्रमुख लेखक क्षितिज दाहाल, एरिजोना स्टेट युनिभर्सिटीका विद्यावारिधि विद्यार्थीले भने। “तर मुख्य भिन्नता के छ भने, नेपालका डढेलोहरूले त्यस्ता जैविक विविधतालाई खतरामा पार्छन् जुन पृथ्वीको अन्य कुनै ठाउँमा पाइँदैन।”

प्रा. डा. अम्बिका प. गौतम (काठमाडौं फरेस्ट्री कलेज, नेपाल) भन्छन्, “नेपालमा वन डढेलोहरू तीव्र गतिमा बढ्दैछन्। यदि हामी अहिले नै कारबाही गरेनौं भने, केही महिनाभित्र नै हामीले महत्वपूर्ण जैविक विविधता गुमाउन सक्छौं र वैश्विक जलवायु परिवर्तन झन् गम्भीर बन्नेछ। हामीले हाम्रो वन र त्यसमा निर्भर जनतालाई जोगाउन तुरुन्तै प्रभावकारी डढेलो नियन्त्रण रणनीति आवश्यक छ।”

डा. रकि ताल्चाभडेल (ज्याक्सन स्टेट युनिभर्सिटी, USA) ले थपे, “हाम्रो मोडेलहरूले देखाउँछ कि सन् २००१ देखि नेपालका दक्षिणी क्षेत्रमा वन डढेलोको जोखिम बढ्दै गएको छ। यदि तुरुन्तै केही नगरिएमा, यी डढेलोहरूले दशकौंको संरक्षण प्रयासलाई ध्वस्त पार्न सक्छ।”

राेकथामका रणनीति

अध्ययनमा संलग्न बिज्ञहरुले  तत्काल वन डढेलो रोकथाम रणनीति अपनाउन आग्रह गरेका छन , जस्तै सामुदायिक गस्ती समूहहरू, एआई-आधारित प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीहरू, र अन्तरदेशीय सहकार्य (दक्षिण एसियाली जलवायु साझेदारीहरूलाई उपयोग गर्ने)। डा. प्रजल प्रधान (ग्रोनिङ्गन विश्वविद्यालय, नेदरल्यान्ड्स) ले दिगो समाधानहरूको आवश्यकता औंल्याउँदै भने, “यो केवल डढेलो रोक्ने विषय मात्र होइन। नेपालले जलवायु नीति तथा जैव विविधता संरक्षण पहलहरूलाई दिगो विकाससँग जोडेर डिजाइन गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, दिगो वन व्यवस्थापन अपनाएर काठ तथा गैरकाष्ठजन्य वन उत्पादनहरूको उचित संकलन गर्न सकेमा वन डढेलोको जोखिम कम गर्न सकिन्छ र नेपालको वनलाई भविष्यका लागि सुरक्षित राख्न सकिन्छ।”

पशुपति नाथ कोईराला, स्टोरीसाइकलका निर्देशक (जलवायु र वन) भन्नुहुन्छ: “वन डढेलोहरू प्रायः एक्लिएका वन क्षेत्रहरू र मुख्य सडकहरू आसपास धेरै घना रुपमा लाग्ने गर्छन्। धेरैजसो डढेलो संरक्षित क्षेत्रहरूमा प्रभावकारी तथा अप्रभावकारी व्यवस्थापनका कारण हुने गरेका छन्। यी डढेलोहरूले जैविक विविधतालाई मात्र नभई नेपालको कार्बन व्यापारका लाभहरूलाई कमजोर पार्दै २०४५ सम्म नेट-जीरो कार्बन देश बन्ने लक्ष्यलाई समेत खतरामा पार्नेछन्।”

यस अनुसन्धानमा एरिजोना स्टेट युनिभर्सिटी, ज्याक्सन स्टेट युनिभर्सिटी, ग्रोनिङ्गन विश्वविद्यालय, र काठमाडौं फरेस्ट्री कलेज का अनुसन्धानकर्ताहरू संलग्न थिए। अध्ययनले नासा पृथ्वी अवलोकनहरू र मेसिन लर्निङ प्रविधि प्रयोग गरी विगत दुई दशकको अवधिमा नेपालमा डढेलोको जोखिमको नक्सांकन गरेको छ। यो नेपालमा वन डढेलो, कार्बन भण्डारण, र जैविक विविधताको अन्तरसम्बन्ध सम्बन्धी पहिलो राष्ट्रिय स्तरको अध्ययन हो।

नेपालका लागि किन महत्त्वपूर्ण?

• वन डढेलोको मौसम सुरु भइसकेको छ, अप्रिल र मे महिनामा यसको उच्चतम स्तर पुग्नेछ।
• स्वास्थ्य: डढेलोबाट उत्पन्न प्रदूषणले अस्पतालहरूमा श्वासप्रश्वास समस्याका बिरामीहरूको चाप बढाउन सक्छ।
• अर्थतन्त्र: पर्यटन क्षेत्र (GDP को ४%) संरक्षित क्षेत्रहरूमा निर्भर छ, जुन अहिले जोखिममा छन्।
• संस्कृति: जडीबुटी, औषधीय वनस्पति, र आदिवासी समुदायहरूको जीविका संकटमा पर्न सक्छ।